KUTALMIŞ OĞLU SÜLEYMAN
(1075(?)-1086)
Şimdi yine, olayların gelişimini daha iyi kavrayabilmek için biraz geriye dönecek olursak, Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu, Kutalmış oğullarından başlamamız uygun olacaktır.  Kutalmış, Tuğrul’un kuzeni ve Arslan Yabgu’nun oğludur.  Tuğrul'un ölümünden sonra Alparslan ile Kutalmış arasında çıkan taht kavgasında, Alparslan kazanır ve çıkan savaşta Kutalmış ölüp, oğulları esir alınır. Alparslan ise Kutalmış’ın oğullarını, öldürtmek yerine, Suriye kuzeyine, Bizans sınırlarına sürer.  Diğer bir tesbite göre de, Kutalmışoğulları Anadolu’ya Alparslan tarafından yollanmamış, aksine, ancak Alparslan’ın ölümünden sonra kaçarak kendileri gelmişlerdir.  Bunlardan adları bilinenler Alp İlig, Dolat (Devlet), Süleyman ve Mansur’dur. Melikşah tarafından hapiste tutulan ve adı bilinmeyen bir kardeş daha vardır.  Anadolu’da daha çok adı geçenler Süleyman ve Mansur’dur.  Alp-İlig’in de fırat havzasında bazı mücadelelere katıldığı ve sonradan Urfa’da bir suikasta kurban olduğu bilinmektedir.  Kutalmış oğlu Süleyman burada Halep ve Antakya üzerine akınlar düzenler.  Sonra da, Antakya valisi ile, 20.000 altın karşılığı, şehri yağmacılardan korumak üzere anlaşır.  Bu arada Bizanslılar, Normanlar (Latinler) ve Ermeniler arasındaki çekişmelerde de, Artuk, Tutak ve Süleyman gibi Türkmen şeflerine başvurularak, Türkmen gücü ve yardımının kullanılması olağandır.
Kuzey Suriye’de beklediklerini bulamayan Kutalmışoğlu Süleyman ve Mansur kardeşler, Konya yönünde ilerlerler.  Bu sırada Bizans yine karışıklıklar içersindedir.  Trakya’da,  Bizanslı komutan Bryennios, kedisini imparator ilan eder ve İstanbul üzerine yürür.  Konya bölgesinde de yine bir diğer Bizans komutanı Botaneiates ayaklanır.  Hıristiyanlığı kabul edip artık bir Bizans soylusu olan Er-Basgan ile Botaniates anlaşarak birlikte Kütahya üzerinden İznik’e doğru yürürler.  İmparator Michael, para karşılığı, Kutalmış oğulları ile anlaşır.  Fakat Er-Basgan, daha parlak vaatlerle, amca oğullarını Botaneiates tarafına çeker.  Botaneiates, Türkmen desteği ile İstanbul üzerine yürür.  Böylece Türkmenler İznik’e savaşmadan girerler.  Botaneiates, Üsküdar’da imparator seçilir.  Rumeli’de, Bryennios yenilir ve tutsak alınır.  Fakat bu kez de, İstanköylü Melissenos, Ege bölgesinde ayaklanır ve İznik’e girer.  Botaneiates, İznik’i kuşatır.  Melissenos ta, Süleyman’dan yardım ister.  Birlikte Bizans ordusunu püskürtüp 1080 yılında Kadıköy önlerine gelirler.  Ne var ki Rumeli’deki Aleksius daha becerikli çıkar ve İstanbul’da tahta oturur.  Balkanlar’da Norman istilası başlar.  Aleksius I Comnenus  ta diğerleri gibi, Süleyman’ın yardımına muhtaç olur ve 1081 de onunla anlaşır.  Türkmen savaşçıları Rumeli’de başarılı olur.  Anlaşma gereği Süleyman İznik’e geri çekilir.  Artık İznik, Süleyman’ın başkentidir.  Bu sıralarda, Büyük Selçukluların denetimi dışında, Anadolu’da, Artukoğulları, Danişmendoğulları, Mengücekoğulları ve Saltukoğulları gibi, irili ufaklı başka Türkmen beylikleri de kurulur.
Bu noktada, bir parantez açıp, Danişmend Gazi ve Danişmendli Devletinden söz etmemizde yarar vardır.  Süleyman Şah, Marmara bölgesinde Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurduğu ve Kilikya bölgesini fethettiği sıralarda. Danişmend Gazi’de Kızılırmak ve Yeşilırmak bölgelerini Türkler’e açıyor, Sivas, Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri ve Çorum gibi merkezlerde hakimiyetini kuruyordu.  Danişmendli Devletinin bu kuruluş yılları biraz karanlık ve karmaşıktır.  Konu hakkındaki değişik kaynakların verdiği bilgiler birbirini tutmamakta ve dayanabileceğimiz en büyük kaynak olan Danişmendname de destansı ve masalsı özellikler taşıdığından, bilimsel olarak bize çok yardımcı olmamaktadır.  Danişmend Gazi’nin Türk mü yoksa Ermeni mi olduğu konusunda bile tartışma vardır.  Yine de bu çelişkili ve güvenilirliği az kaynaklardan edindiğimiz bilgileri toplamağa çalışırsak şunları söyleyebiliriz.  Danişmend Gazi ve Danişmendliler, ancak 1. Haçlı seferi sırasındaki etkinlikleri ile bilimsel tarih alanına girmekte, bundan önceki dönem karanlık kalmaktadır.  Danişmend, bilge kişi anlamına gelmektedir.  Danişmend lakabı asıl babası Taylu’ya aittir.  Danişmend Gazi’ye bu lakab babasından kalmıştır.  Danişmend Gazi ile Kutalmış oğlu Süleyman arasında, derecesini bilmediğimiz bir akrabalık ta vardır.  Asıl adı Ahmed Gümüştekin’dir (Kümüştigin).  Yunanca yazılı Danişmend paralarında adı “Megaly Meliky Ahmed Gazy” olarak geçer.  Kendisini en doğru biçimde, “Danişmendoğlu Gümüştekin Ahmed Gazi” olarak adlandırabiliriz.  Fakat oğlu da Gümüştekin adı ile anıldığından karışıklık olmaktadır.  Biz yine de kendisinden, ençok kullanılan şekliyle “Danişmend Gazi” olarak söz edeceğiz.
Danişmenlilerin kurucusu Danişmend ve oğlu Gümüştekin’in, tarih metinlerinde adlandırılması konusunda birlik yoktur.  Bu kişileri bu şekilde adlandıran Calaude Cahen’dir.  Doğan Avcıoğlu, Danişmend’den “Danişmend Gazi”, oğlundan ise “Danişmend Emir Gazi” veya sadece “Emir Gazi” olarak bahsetmektedir.  Osman Turan ise, Danişmend’den “Danişmend”, “Gümüştekin”, “Gümüştekin Ahmed Gazi”, “Gümüştekin Danişmend Gazi” ve “Gümüştekin Danişmend” olarak, oğlundan ise “Emir Gazi” veya “Melik Gazi” olarak bahsetmektedir.  Bizans, Latin, Süryani ve Ermeni kaynaklarında ise, Danişmend Gazi’nin adı “Tanuşman, Tanışman, Danisman veya Donisman” olarak geçer.
Eski bir Selçukname, Malazgirt zaferini müteakip Alparslan’ın, Erzurum bölgesini Saltuk Bey’e, Mardin ve Harput taraflarını Artuk Bey’e, Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri civarını Danişmend Gazi’ye, Erzincan, Kemah ve Şebinkarahisar vilayetlerini Mengücek Gazi’ye, Maraş ve Sarus mıntıkasını da Emir Çavuldur Bey’e ikta ettiğini rivayet eder.  Diğer taraftan, Kutalmış oğulları gibi, Kavurd ve Kutalmış isyanlarına katılıp itibarını kaybettiği için, Danişmend Gazi’nin de, Melikşah tarafından  Anadolu’ya sürgün edilmiş olması muhtemeldir.  Kutalmışoğulları ve Danişmend Gazi ile birlikte sözü edilmesi gereken bir diğer asi de, Sinop fatihi Karatekin’dir.
Danişmend Gazi, Anadolu’ya gelmeden önce muhtemelen bir süre Azerbaycan’da kalmış ve takiben de 1080 civarında Sivas’a gelmiş, Tokat, Amasya, Kayseri bölgesinde genişlemiştir.  Danişmendname’de, Pontus Rumları ile yapılan mücadeleler ve Niksar’ın (Neokaisaraea) fethinden uzun uzun bahsedilmektedir.  Danişmend Gazi baştan beri Malatya’nın fethini de başlıca hedefleri arasında tutmuştur.
Aleksius, 1081 anlaşmasıyla, kaynaklarda açıkça belirtilmese de,  Marmara kıyılarından Suriye’ye kadar uzanan belirsiz bir bölümü, vassali saydığı Süleyman’a bırakmıştır.  Bu arazinin kontrolü zaten Bizans’ın elinde sayılamaz.  Başkenti İznik olan Anadolu Türk Devleti’nin temelleri böylece atılmış olur.  Bizans kaynakları. Süleyman’dan sultan diye söz etmeye başlarlar.  Süleyman kendi, çevresinde Şah olarak ta anılır.  Melikşah bu gelişmelerden hoşnut kalmaz.
Süleyman, İznik’te yerine komutan olarak, akrabası Ebu’l-Kasım’ı bırakıp, üçbin atlı ile, asi Bizans generali Filaretos’un kontrolunda bulunan Kilikya’nın  fethine girişir.  Filaretos, Malazgirt’ten önce, Malatya-Antakya hattını, Türklere karşı savunmakla görevlendirilmiştir.  Fakat Malazgirt yenilgisinden sonra, Bizans ordusundan kopan Türkmen ve Frank askerlerinin de kendisine katılmasıyla, bölgede genişler ve Harput, Kilikya, Malatya, Urfa, Maraş, Çukurova ve Antakya’yı içine alan bir bölgede egemenlik kurar.  Eski imparator Botaneiates ile de işbirliği içersindedir.  Süleyman,1082-1084 yıllarında, Tarsus, Adana, Masisa, Anazarba ve bütün Kilikya’yı alır.  Sıkışan Filaretos Müslüman olarak, Melikşah’ın vassalliğini kabul eder.  Böylece, bir bakıma, Süleyman, Büyük Selçuklu arazisine saldırmış olur.  1085 te Antakya kendiliğinden teslim olur.  Takiben, Melikşah’ın bir diğer vassali, Halep egemeni Müslim’e saldırır.  Müslim’i öldürür ve Halep’i kuşatır.  Halep, Melikşah’tan yardım ister.  Halep’in imdadına, Melikşah’ın Şam’da bulunan kardeşi Tutuş Yetişir.  Tutuş, Türkmen şefi Artuk ile birlikte, Süleyman’ı bozguna uğratır.  Süleyman Şah ölür (1086).  Süleyman’ın Antakya’daki veziri, Süleyman’ın oğulları Kılıç Arslan ve Kulan Arslan’ı Melikşah’a teslim eder.  Sultan, Süleyman’ın oğullarını İran’a götürür.  İznik Devleti sultansız kalır.