Bölgemizden arkeoloji araştırmalar, İslâhiye’de 1883 de Osman Hamdi Bey’in Fevzipaşa ilçesi
yakınında, bugün üzerinde Zincirli Köyünün olduğu höyükte, çok sayıda kabartmalı taş levha bulmasıyla başlamıştır. Bölgedeki ilk bilimsel kazılar da Zincirli Höyükle yapılmıştır. Berlin Prusya Kraliyet Müzeleri adına Carl Humann, Felix R.E. Von Luschan, Robert Koldewey ve Fransız Winnter’den oluşan
bilim kurullarının 1888–1891 yılları arasında sürdürdüğü kazılarda, buranın M.Ö. 2. binyılı sonları ve 1. binyılı başlarında, bölgede oldukça güçlü bir devlet olan Sam’al Krallığının başkenti olduğu anlaşılmıştı. Sam’al kentinin kurulmasından önceki dönemlere, M.Ö. 6. binyılına kadar eskiye giden kültürlere
ait arkeolojik bulgular da ele geçmiştir. Sam’al Krallığına Bugünkü Kahraman Maraş, Gaziantep, Şanlı Urfa, Kilis, Antakya, Osmaniye gibi şehirlerin bulunduğu bölge bağlı olduğu tahmin edilmektedir.
Bu araştırmalar sırasında, yörede bazı geziler ve yüzey araştırmaları yapılmış, 1890’daki bir gezi sırasında, İslâhiye’nin 20km. kadar güneydoğusundaki Yesemek köyü yakınında bir heykeltıraşlık işçiliği atölyesi saptanmıştır. 20. yüzyıl başlarında, bölgenin kuzey kesiminde Sakcagözü Ovası’nda, küçük bir höyük olan Coba Höyükte, dönemin seçkin İngiliz arkeologlarından John Garstang kazılara başlamış ve 1907–1911 arasında devam eden çalışmalarında, Neolitik çağ’dan (MÖ. 7. binyılı) Geç Hitit Çağı sonlarına (MÖ. 8–7. yüzyıllar) kadar olan dönemlere ait yerleşmeler tespit etmiştir. En son yerleşme döneminde, Coba’nın önemli bir merkez olduğu, tepede yer almış olan bir kale-saraydan ve çok özenli yapılmış kabartmalı ortostat’tan anlaşılmıştır.
Oylum Höyük 2002 yılı çalışmaları;
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Hacettepe Üniversitesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü ve İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nün katkıları ile sürdürülmüş olup 2002 yılı kazı çalışmaları, Doğu Yamaç ve Batı yükseltisi olmak üzere 2 alanda gerçekleştirilmiştir. Doğu yamaçta Geç Uruk, Batı yükseltisi üzerinde ise M.Ö. 1. bin yıl tabakaları araştırılmış. Basamaklı açmaların bulunduğu
Doğu Yamaç’ta önce ki yıllarda yürütülen çalışmalarda M.Ö. 4. binyılın sonlarına ait tabakalar açığa çıkarılmış. 1998 yılındaki kazılarında ise M.S. 4.yüzyıla ait Roma sikkeleri bulunmuştur. Kilis’te ki oylum Höyük kadar, Musabeyli İlçesinin Karbeyaz ve Yuvabaşı köylerinin güneyindeki Çavuşun Höyügü de araştırmalar sonucunda bölgenin geçmişi hakkında belki de başka yapılan araştırmaların cevap verilemeyen sorularının cevabını burada buluna bilinir. Kahramanmaraş ile Antakya arasında 68 adet höyük ve bu höyüklerin çoğu Nurdağı-Yesemek arasında yoğunlaşmış durumdadır. Yine Gaziantep ile Kilis arasında onlarca höyük bulunmaktadır. Gaziantep, Kahramanmaraş, Şanlı Urfa ve Kilis yöresinde
bir zamanların büyük bir kültürünü, bu höyüklerde görmek mümkündür. Kilis ve çevresindeki Höyüklerde yapılacak araştırmalarda; bölgenin geçmiş dönemlere ait tarihi eksikleri tamamlayacağı gibi Yukarı Mezpotomya’nın ve Önasya’nın tarihine açıklık getireceği bir gerçektir. Şu da bir gerçek ki Kilis geçmişte uygarlıkların yaşandığı bir yer olmuştur. Kilis ili ve ilçelerinde 34 adet höyük, 7 adet kale, 31 adet harabe, 5 adet mağara ve 26 adet türbe ve ziyaret yerleri mevcut olup, aşağıda belirtilmiştir. Özellikle
şunu da belirtmek istiyorum; Kilis’te tarihi yerler derken, buradaki tarihi binalar, camiler, konaklar, hamamlar, çeşmeler ayrı tutulmuştur.
Kilis İli Merkez İlçeye Bağlı Köylerdeki Höyükler:
1-Oylum Höyük M.Ö. 4. bin yılın sonlarından itibaren yapılaşmış.
2-Leylit Höyük: Kilis Merkezdeki Höyük
3-Çınadır Höyük: Kilis Akpınar mevkiindedir.
4-Sinap Höyük: Acar köyü sınırları içerisindedir.
5-Yavuzlu Höyük: Yavuzlu beldesi sınırları içerisindedir.
6-Karamelik Höyük: Karamelik Höyük
7-Kumludere Höyük: Arap Höyügü sınırları içerisindedir.
8-Çörten Höyük: Çörten Köyü sınırları içerisindedir.
9-Tilel Höyük: Tilel mevkiindedir.
10-Bulamaçlı Höyügü: Bulamaçlı Köyü civarındadır Köylülerden alınan bilgilere göre, kaçak kazılarla bu alandaki taş sanduka ve küp mezarlardan çıkan gözyaşı şişeleri Roma Devri mezarlığına işaret etmektedir.
11-Martavan Höyügü: Martavan köyünden yer almaktadır.
12-Hanik Höyügü: Gözkaya (Gülgüman) Köyü sınırları içindedir.
13-Çerçili Höyügü: Çerçili köyü içerisinde yer almaktadır.
14-Hannan Hüyügü: Gözkaya köyü kuzeydoğusunda yer almaktadır.
15-Keferdeşir Hüyügü: Oylumun güneybatısında Kilis’teki stadyumun güney doğusuna düşmektedir.
16-Korkmaz Hüyügü:Arpakesmaz’in güneybatısında, keterrahimin güneyinde Suriye sınırında yer almaktadır.
Kilis İli ve İlçeye Bağlı Köylerdeki Kaleler:
1-Resulosman Kalesi: Kilis ovasına hâkim bir yerdedir. Bugüne kadar yapılan kaçak kazılardan büyük ölçüde tahrip olmuştur.
2-Kale: Yatsıca köyünün doğusunda yer alır.
3,4-Karga Kalesi ve Alıçlı Kale: Bu iki Kalede Kilis’in Gaziantep ile sınırındaki ve Gaziantep’e bağlı Haciköy ve Doğanca köylerinin kuzeyinde yer alır. Alıçlı Kale tepesinde Kale harabesi mevcuttur.
5-Ravandı Kalesi: Hititler ve Roma dönemine aittir.
6-Hasancalı Kalesi: Hasancalı Köyü civarındadır. Yüzeyden toplanan seramik parçalarına göre Ortaçağ özellikleri yansıtmaktadır.
7-Bağocası Kalesi: Topallar Köyü Kandil tepesinin kuzey ucundadır
Kilis İli Merkez İlçeye Bağlı Köylerdeki Harabeler:
1-Küneyse Harabesi: Tahtalıköyü karşısında
2-Şehmerdin Harabesi: Karakoyunlu köyü sınırları içerisindedir. Ortaçağa ait seramik parçaları toplanmış.
3-Kocabağlar Mevkii: Karamelik köyü sınırları içerisindedir. Yüzeyden toplanan seramik parçaları ve çatı kiremitleri Ortaçağa aittir.
4-Sapkanlı Harabesi: Sapkanlı Köyü civarındadır. Yüzeyden toplanan seramiklerden Roma dönemine ait olduğu anlaşılmış. Köy içerisinde Roma dönemine ait mezarlar bulunmuş.
5-Heybetoğlu Harabesi: Demirciler köyü civarındadır. Yüzeyden toplanan seramik türü malzeme Ora çağ yerleşimine işaret etmektedir.
6-Çerçili Köyü: Köy içerisinde toplanan seramik parçaları Roma ve Ortaçağ dönemine aittir.
7-Kuzuini: Kuzuini köyünden bulunan eski dönemlere ait yerleşim yeri harabeleri
Kilis İli ve İlçeleri ile Köylerdeki Türbe ve Zeyrat yerleri:
1-Horuz Kalesi yanında eskiden “Huri Peygamber” denilen “Urya nebi’nin makamı vardır.
2- Peygamber efendimizin vahiy kâtiplerinden “Şerhabil bin Avf’ın”Kilis’in kuzeyinde Şerhabil Türbesi
3-Mikdat bin Esvet ve Şeyh Muhammed Ensarinin kabirleri. Bu mübarek şahısların Hz. Ömer zamanında Suriye’yi fethe gönderilen orduda bulundukları ve burada şehit oldukları bilinmektedir.
4-Canbolat Türbesi
5-Bekir Dede türbesi.
6-Hulk Dede türbesi.
7-Şemun Nebi Türbesi
8-Şeyh Mansur Türbesi. Stadyumun güneyinde keferdeşir hüyügünün batısında yer almaktadır.
9-Şeyh Muhammed Bedevi Türbesi.
10-Talha ve Zübeyr Türbesi.
11-Şeyh Ahmed ve Şeyh Muhammed Türbesi.
12-Şeyh Abdullah Sermest Tazebay’ın Türbesi ve Tekke.
13-Hocazade Abdullah Enveri Türbesi.
14- Şıhmehmet ziyareti(Türbe): Kilis’in batısında Şıhmehmet Tepesinin güney yamacında
15- Zeyrati Kutti: Kilis merkez köylerinde Gülgüman köyü ile Pertikli köyü arasında
16- Zeyrat tepe: Musabeyli ilçesi Balikli köyünün güneybatısında
17- Şıh Hasan’ın Mezarı: Haskanlı ile Büyük Kardem arasındaki zeyrat tepe de mevcuttur.
18- Kaynaklı köyünün içerisinde ve Şıh Hasanın kardeşi olduğu söylenilmektedir.
19- Türbe: Kilis’in Darmik Dağı tepesinde yer almaktadır.
21-Zeyrat Tepe: Bektaşlı köyünün kuzeydoğusunda Sabar(Ürünlü) köyünün kuzey batısında,
22- Zeyrat tepe: Kızılgöl köyünün güneyinde, Yeniyurt ve Karacurun köyünün kuzeyinde,
23- Zeyrat mevki ve ziyaret mevkinin doğusunda Eskiziyaret tepe: Polatbey köyünün güneyinde bulunmaktadır.
24-Akmezar: Alatepe ve Narlıca köylerinin doğusundadır.
25-Karazeyrat tepe: Bu tepe üzerinde ki ve Şemetir (Geçitboyu) köyündeki mezar da kiler Nurdağı’ndaki Ökkeşiye Hazretleri ile birlikte bölgeye gelmişler ve burada şehit olmuşlar. Musabeyli ilçesinin Seydorehanli köyünün kuzeyine Fırlaklı köyünün güneybatısında yer alır.
26-Şemetir (Geçitboyu) Köyündeki Mezar: Nurdağı’ndaki Ökkeşiye Hazretleri ile birlikte bölgeye gelmişler ve burada şehit olmuşlar.
27-Karababa Türbe: Yastıca köyünün güneyinde yer alır. Nurdağı civarındaki Ukkaşiye (Ökkeşiye) Hazretlerinin kardeşi olmaktadır.
28- Şıh Mehmet’in Mezarı:Kayapınar Köyü içinde bulunmaktadır
29-Habeş kabir: Merdanlı köyünün güneybatısı Saatli köyünün Mezerşir mezrasının kuzeyinde yer almaktadır.
30-Martavan Köyünün Kuzey batısındaki Mezar: Çingene alanı tepesi güneybatısında yer almaktadır.
31-Kotaman Mezarı: Alyanlı köyünün kuzeyinde ve İsmail ağa dağının doğusunda Kotaman dağı üzerindedir.
32-Gotal Mezarı: Mağaracık köyünün kuzey doğusunda İsmailağa dağının batısındaki Gotal dağı üzerinde yer almaktadır.
33- : Tokaçgemrigi köyünün güneyinde Gemrik tepesinde (Karadağ) mezarı yer almaktadır
32-Zengül köyünün güneyinde Hüyük tepenin güneyinde, Söğütlü tarlanın kuzeyinde yer almaktadır.
Kilis İli ve İlçeleri ile Bağlı Köylerde ki Mağaralar:
1-Yatsıca köyünün kuzeyinde Karaafrin deresi ile Devealanı sırtında yer almaktadır
2-Acar köy ile Karacaviran köyü arasında Anez köyünün kuzeydoğusunda kızlarpınarsırtı mevkinin doğusunda Mağaralı kayalıklar yer almaktadır.
3- Kilis’in Mağaracık köyündeki küçük mağaralar.
4-Kilis’teki kesmelik mağarası
5-Kıraç Mevkii: Akçağıl Köyü’nün kıraç mevkii olarak adlandırılan alanda doğal mağaralar belirlenmiş.
5-Alyanlı köyünün kuzey batısında yer almaktadır.
6-Mağaralı Kaya: Anez-Acarköy-Kapdegirmeni köylerinin arasında kalmaktadır. Halepgösteren
sırtının güneyinde, Kilis-Gaziantep yolunun Acarköy tarafında yer almaktadır.
Elbeyli ilçesinin civarı ve Köylerinden yer
alan Höyükler:
1-Çamurlu Höyük: Elbeyli ilçesinin yaklaşık 2km güneyinde yer almaktadır.Bu yapı temelleri
olasılıkla Ortaçağ’a aittir.
2-Alahan Höyük: Alahan köyündedir. Köy içerisinde bir evin duvarında, Roma Devrine ait bazalttan bir
kartal kabartmasına rastlanılmıştır.
3-Salhan Höyügü: Alahan Köyüne bağlı Salhan mezrasında yer almaktadır.
4-Tileyli Höyük: Taşlıbakar Köyü sınırları içerisindedir.
5-Taşlıbakar Höyügü: Taşlıbakar köyü sınırları içindedir.
6-Yeşilyurt Höyügü: Yeşilyurt Köyü’nde yer almaktadır.
7-Yazılıbecer Höyügü: Yenidegirmen Köyü’nde yer almaktadır.
8-İkizkaya Höyügü: Kalbursait Köyü, İkizkaya mezrası mezrası sınırları içindedir.
9-Tilkip Höyük: Karaçağıl köyü, Tilkip mezrasında yer almaktadır.
10-Alimantara Höyügü: Elbeyli ilçesi civarındadır.
11-Kumsurun Höyügü: Kumsurun (Geçerli)Köyünde yer almaktadır.
12-Havuzluçam Höyügü: Havuzluçam köyü’nde yer almaktadır.
Elbeyli İlçesi’nde bulunan Harabeler:
1-Tepecik Harabesi: Taşlıbakar Köyü sınırları içindedir. Kalkolitik döneme ve ortaçağa ait seramik parçaları bulunmuş.
2-Kesmelik Mezrası: Yeşilyurt Köyü Kesmelik kuzeyinde kireçtaşlı alanda Roma Devrine ait, soyulmuş kaya oyuğu mezarlar ile ana kayaya oyulmuş çeşitli işlik alanları ve mekânları belirlenmiş.
3-Cağberli Harabesi: Elbeyli ilçesi civarında yer alan bir yerleşmesidir. Helenistik/Roma ve ortaçağ dönemlerine aittir.
4-Kuyuluok Harabesi: Sağlıcak Köyü’nün civarındadır. Ortaçağa ait seramikler bulunmuş.
Sağlıcak Köyü: Köy içerisinde Ortaçağa ait seramik parçaları bulunmuş.
5-Teffelez Sırtı: Günece Köyü civarındadır. Orta Paleolitik döneme ait bir çakmaktaşı alet ele geçirilmiş.
6-Büyük Harabe: B. Şekep Köyü sınırları içerisindedir. Yerleşim yeri tarla olarak kullanılmakta olup, Ortaçağ düz iskân yeridir.
7-Sinekseken Tepesi: Elbeyli ilçesi civarındadır. Orta Paleolitik döneme ait çakmaktaşı alet, yonğa ve çekirdek parçaları ile Ortaçağa ait seramik parçaları bulunmuştur.
8-Fatmacık Harabesi: Alahan Köyü civarındadır Burada toplanan seramik parçaları ortaçağ dönemine ait olduğu anlaşılmıştır.
9-Alahan Harabesi: Alahan Köyü civarındadır. Yerleşim yerinden toplanan seramik parçaları Orta Tunç Çağı, Roma Devri ve Ortaçağa ait olduğu anlaşılmış.
Musabeyli İlçesi ve Köylerindeki Höyükler:
1-Musabeyli höyügü: Musabeyli ilçesinin kurulduğu yerleşim yeri olmaktadır.
2-Çavuşun Höyügü: Karbeyaz Köyü civarında olup, Kilis ili sınırları içinde oylum höyükten sonra gelen ikinci büyük höyüktür
3-Körahmet Höyügü: Köyün üzerinde kurulduğu yerleşim yeridir.
4-Hasancalı Höyüğü: Hasancalı köyü civarındadır.
5-Höyüklü Tepe: Belentepe köyünün Güneydoğusuna ve Güllüce (Gaziantep’e bağlı ) köyünün batısına düşmektedir.
6-Hüyük tepe: Zengul Köyü civarında
Musabeyli İlçe ve Köylerindeki Harabeler:
1-Domuzbeleni Mevkii: Hasancalı köyü civarındadır. Kaçak kazılar sonucu tahrip edilmiş taş sanduka mezarlara rastlanılmış, Roma dönemi mezarlığı.
2-Kandil Harabesi: Topallar Köyü civarındaki Kandil Tepesi üzerinde yer almaktadır.
3-Akdut Mevkii: Topallar Köyü civarındadır. Ortaçağa ait bir yerleşim yeridir.
4-Kışla Köy Harabesi: Musabeyli ilçesi ile Üçpınar köyü arasında
5-Muslu Harabesi: Musabeyli İlçesinden Siptoruz köyüne giden eski yolun doğusundan, Balikli köyüne ait künhater koruluğu civarında.
6-Yesemek benzeri, Küçük taşlar üzerinden, yeraltından rastlanan insan ve hayvan figürlerinin bulunduğu mevki: Kürrük tepesi güney yamacında. Ayrıca bu yamacın güney batıda, deliçayın karşı tarafından taş duvarlar mevcuttur.
7-Alyanlı Köyünün kuzeyinde İsmail Ağa dağında taş duvarlar.
8-Hasancalı Harabesi: Hasancalı Köyü Üçevler mezrası civarındadır Yüzeyden toplanan seramik parçalarına göre Roma devri ve Ortaçağa aittir.
9-Küsper Harebesi: İsmailağa dağının kuzeybatısında Habonun Dağı karşısından yer almaktadır.
10-Kotaman Dağındaki: Mezarlıklar
11-Karuca Dağı: Kale tepe, Küçükkale tepe, Çolakkale tepe
12-Çakır Dağı: Bu dağın tepesinden İşlenmiş taşlar bulunmaktadır. Eski yerleşim yeri
Polateli İlçesi ve Köyleri Höyükler:
1-Kişif Höyügü: Yeniyapan köyü kuzeyindedir.
2-Keşif Höyügü: Polatbey köyü batısında yer almaktadır.
Polateli İlçesi ve Köyleri Harabeler:
1-Afrin Vadisi-Su Kemeri: Cengin köyü civarındadır. Roma Devrine ait olan iki katlı bir su kemeri kalıntısı mevcuttur.
2-Afrin Harabesi: Cengin Köyü civarında su kemeri yakınlarındadır.
3-Karaharabe Tepe: Ürünlü köyü kuzey doğusunda bir tepe üzerinde yer almaktadır.
Faydalanılan Kaynaklar:
1-T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları Yayın no:2995/2,Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yayın no:98
2- T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları Yayın no:100 Yayını hazırlayanlar: Prof Dr. Engin Özgen, Dr. Barbara Helwing, Araş. Gör. Atilla Engin, Dr. Alan Greavas, Araş görv. Özlem Erdem
3-Unutulmuş Bir Başkent TİLMEN, Prof Dr. Refik Duru
4-Eski Önasya Dünyasının En büyük Heykel Atölyesi YESEMEK, Prof Dr. Refik Duru
5-Kilis’li Abdullah Sermest Tazebay-DİVAN, Hazırlayan Abdullah Şahin Yayımlayan
Prof. Dr. Uyğur Tazebay
