Yrd. Doç. Dr. Ali YİĞİT*

SSCB’nin dağılması sonucu oluşan devletlerden biri olan Rusya Federasyonu,

* Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Coğrafya Bölümü, ayigit@sakarya.edu.tr

va ve St. Petersburg) 6 kray ve 49 oblastdan oluşan 89 yönetim birimi

tarafından imzalanarak yeni şeklini almıştır. Rusya Federasyonu içinde yer alan

bu özerk cumhuriyetlerden 7 tanesi (Tataristan, Başkurdistan, Çuvaşistan, Saha

adına oluşturulmuştur. İki tanesine de Çerkez toplulukları ile ortak cumhuriyet

(Karaçay-Çerkez ve Kabardino-Balkar) kurulmuştur. Ayrıca Dağıstan’ın

yerleşik nüfusu içinde yer alan Kumuk, Nogay ve Azeri Türkleri bu ülke

nüfusunun % 20’sini oluşturur. Belirtilen bu 10 federatif cumhuriyet dışında

Türk toplulukları oluşturmaktadır. 2002 yılında yapılan nüfus sayımı

milyon) çeşitli Türk toplulukları oluşturmaktadır.

cumhuriyetlerin çoğunda milli unsurlar çoğunlukta Rus ve diğer etnik unsurlar

ise azınlıktaydı. 1930’larda yapılan kolektifleşme politikaları ile bu bölgelere

çok sayıda Rus yerleştirilmiştir. Ardından II. Dünya savaşı öncesinde ve

sonrasında sayları 3,1 milyonu bulun çeşitli topluluklar Sovyetler Birliği içinde

sürgün edilmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa bölgesindeki stratejik

sanayi tesislerinin İdil-Ural bölgesine kaydırılması sonucunda çok sayıda Rus

işçi bölgeye sevk edilmiştir. Böylece 1960’lara gelindiğinde Sovyet ülkelerinin

hemen tamamının etnik kompozisyonu tamamen değişmiştir. Sovyetler

Birliğinin dağılması sırasında ve bağımsızlık sonrasında geçen 10 yıl içinde

daha önce çeşitli nedenlerle ülkelerinden ayrılmış başka bölgelerde yaşayan

insanların bir kısmı oluşan serbestlikten yararlanarak kendi bölgelerine göç

etmişlerdir.

Böylece Rusya Federasyonu ve diğer eski Sovyet cumhuriyetlerinde

Sovyet döneminin son sayımı (1989) ile bağımsızlık sonrası yapılan yeni sayım

sonuçlarına göre ülkelerin etnik kompozisyonunda önemli değişmeler olmuştur.

Bu değişimler ülke ölçeğinde olduğu gibi ülkelerin bölgeleri arasında da

gerçekleşmiştir. Sovyet döneminin son sayımı olan 1989 nüfus sayımı ile

Rusya Federasyonu’nun yaptığı 2002 sayımı sonuçları arasında, Türk

cumhuriyetlerinin etnik yapısında büyük ölçüde değişim gözlenmektedir. Bu

değişimde Eski Sovyet ülkeleri ile Rusya Federasyonu arasındaki nüfus göçleri

gerçekleşen göçlerin payı büyüktür. Nitekim iki sayım değerleri arasında,

Çarlık Rusyası döneminde Türklerin yaşadıkları bölgeler işgal edilirken,

işgale direnen çok sayıda Türk nüfus katledilmiş ve işgal edilen topraklara Rus

nüfus yerleştirilmeye başlanmıştı. Demografik dengelerin bozulmaya başladığı

bu dönemde ve Çarlık Rusyası’nın yıkılıp Sovyet Rusya’nın kurulduğu

dönemlerde de çok sayıda Türk nüfus zayiatı olmuştur. Ancak tüm bunları

gölgede bırakan asıl uygulama kolozlaşma politikaları ile başlamıştır. 1926 –

1941 yılları arasında ve bilhassa ikinci beş yıllık plan devresinde (1928 – 1932)

uygulanan katı kolhozlaşma (collectivization) politikası sayesinde halk

kolhozlara yerleştirilmiş, halkın elindeki mallar alınıp, topraklar devletleştirilmiştir.

Göçebeler zorla yerleşik hayata geçirilmiş ve şehirlerde yaşamaya

zorlanmışlardır. Karşı koyanlar milliyetçilikle ve rejim düşmanı olmakla suçlanarak

idam edilmiştir. Gerçekten ikinci beş yıllık planın hedefi; tarımın

kollektifleştirilmesi, göçebeliğin ortadan kaldırılması ve süratle bir şehir proletaryası

yaratılması idi. Bu amaca ulaşılmış ve Sovyetler Birliğinde 1,5 milyon

kişi tarımdan uzaklaştırılarak sanayi işçisi yapılmıştır (CAROE–1967).

Ancak bu sanıldığı gibi sıradan bir plan uygulaması değil, tam bir katliam

şeklinde gerçekleştirilmiştir. İşte bu uygulamalar, Türk bölgelerindeki nüfus

Fakat komünizmin en acımasız uygulandığı Stalin döneminde, bilhassa II.

Dünya Savaşı öncesinde ve sonrasında (1936 –1952) gerçekleştirilen sürgünler,

Türklerin yaşadığı bölgelerin nüfus dengelerini alt-üst eden etnik yapıyı

kökünden sarsan en önemli etmeni oluşturur. Ruslar ilk olarak 1936’da

Ukrayna’da yaşayan 60 bin Polonyalıyı ve 1937’de Uzakdoğu’da yaşayan 172 bin

Koreliyi casusluk yaptıkları bahanesiyle topyekün Orta Asya’ya sürmüşlerdir.

Daha sonra 1940’da Ukrayna ve Beyaz Rusya’da yaşayan 380 bin Polonyalıyı

aynı bahanelerle sürmüşler, 1941’de Volga Alman cumhuriyeti lağvedilerek, bu

cumhuriyetteki (366 bin) ve Rusya’nın diğer bölgelerindeki Almanları (843

topyekûn sürmüşlerdir. II. Dünya savaşının sonuna doğru (1943–1944)

Almanlarla işbirliği yaptıkları gerekçesiyle Kırım’dan 183 bin Tatar ve 45 bin

diğer etnik gruplardan; Kuzey Kafkasya’dan 68 bin Karaçay, 37 bin Balkar,

362 bin Çeçen, 134 bin İnguş; Gürcistan’dan casusluk suçlamasıyla 200 bin

ve diğer etnik gruplar Orta Asya’ya özellikle Özbekistan ve Kazakistan’a

sürülmüşlerdir (DEVLET–1993). Böylece 1936–1952 yılları arasında toplam

3,1 milyon insan yerinden yurdundan uzaklaştırılmıştır. Stalin’in ölümünden

verilmiştir. Ancak tüm etnik gruplar önemli zayiatlar vermişlerdir. Fakat Kırım

verilmemiştir.

Kruşçev döneminde daha ılımlı politikalar izlenmiş olmasına rağmen

nüfuslar yerleştirilmiş ve o bölgelerin eskiden beri bilinen etnik karakterleri

büyük ölçüde değişmiştir. 1960’dan Sovyetlerin dağılmasına kadar geçen

süreçte demografik dengeleri sarsacak bir gelişme yaşanmamış, hatta çok yavaş

dahi olsa nüfus yapısında düzelme, eski yapısına kısmen dönme eğilimi

yaşanmıştır. Bu süreç Sovyetlerin dağıldığı 1992’den sonra çok daha hızlı

işlemeye başlamış ve günümüzdeki etnik yapı böylece şekillenmiştir.

Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra eski Sovyet ülkelerinden Rusya

Federasyonu’na nüfus akımı başlamıştır. Bu göç hareketi 1994’de en yüksek

seviyesine ulaşmış, daha sonra azalarak devam etmiştir. Rusya’ya göç gönderen

ülkelerin başında Kazakistan ve Ukrayna gelmektedir. Bunları Özbekistan,

Ancak bu gelen göçmenlerin çoğunluğu Rus olmakla beraber tamamı Rus

nüfus değildir. Bilhassa Azerbaycan ve Ermenistan’dan Rus’tan çok Azeri ve

Ermeni Rusya’ya göç etmiştir (Tablo: 1).

Ancak Rusya’ya gelen bunca göçmene rağmen Rusya nüfusu 1992’den

beri sürekli azalmaktadır. Bunun nedeni Rusya’da doğurganlık oranının

1985’den beri sürekli düşüyor olmasıdır. Nitekim 1985’te 2,2 olan doğurganlık

oranı 2000’de 1,2’ye düşmüştür. Rusya’da doğal nüfus artışı 1992’den beri

negatif değerlerdedir ve rakam gittikçe büyümektedir (Tablo: 2). İşte bütün bu

demografik gelişmeler sonucu Rus nüfus azalırken, Türk ve bilhassa Kafkas

farklı etnik topluluk yaşamaktadır. Nüfusunun % 79,8’ini Ruslar, % 2’sini

Slavlar oluşturur. Slav nüfustan sonra en kalabalık olan azınlık Türklerdir.

Türkler Rusya nüfusunun % 8,4’ünü oluşturmaktadır. Ayrıca Çeçen, İnguş,

Çerkez, Abhaz ve Dağıstan toplulukları gibi alt gruplara ayrılan Kafkas

toplulukları da % 3,5’ini oluşturmaktadır. Nüfusun geri kalan kısmını ise,

Koryak gibi Moğol toplulukları ve Evenkiler, Çukçiler, Nenetsler gibi Kuzey

Asya toplulukları oluşturur.

yaşamaktadır. Bu nüfusun 2/3’si (7,9 milyon) İdil-Ural bölgesinde, % 16,3’ü (2

milyon) Sibirya ve Uzakdoğu’da, % 12,2’si de Kafkasya ve Aşağı İdil

bölgesinde yaşamaktadır. Şimdi bu bölgelerdeki Türk nüfusun etnik

özelliklerini tek tek ele alacağız.

Tablo 1: Rusya Federasyonuna gelen yabancıların ülkelere ve yıllara göre gelişimi, 1989–2001

İsveç -- -- -- -- -- -- -- -- 32 32 21 14 28 127

İsrail 2 9 8 25 31 20 26 10 1.626 1.528 1.425 1.508 1.373 7.591

Diğer 242 177 168 236 309 334 500 386 9.600 13.639 8.788 5.105 3.512 42.996

Toplam 854.590 913.223 692.238 926.020 923.280 1.146.735 842.050 631.592 597.651 513.551 379.726 359.330 193.450 8.973.436

Volga ırmağının orta çığırı, Kama nehri ve Ural dağları arası, eski Türk

İdil Boyu Bulgar Devleti (8–14.yy.) ve onun varisi Kazan Hanlığı’nın (1437–

* Bu çalışmada kullandığımız tüm nüfus sayılarını Rusya Devlet İstatistik Komitesi (Goskomstat)’nden

temin ettik. Bu nedenle her tabloda ve her rakam verdiğimiz yerde ayrıca kaynak gösterilmeyecektir.

yerleşmişlerdir. Bugün bu bölgede, Rusya Federasyonunun Volga Ekonomik

bölgesini oluşturan 3 Türk cumhuriyeti (Çuvaşistan, Tataristan, Başkurdistan),

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Başkurtistan Cum. 143.600 4.104.336 2.345.642 57,2

Çuvaşistan Cum. 18.300 1.313.754 927.637 70,6

Rusya’nın en önemli endüstri bölgelerinden birine karşılık gelen Orta İdil-

Kama nehirleri ve Ural dağları arasındaki bölgede yer alan üç Türk özerk

cumhuriyeti ile bunlara komşu bulunan diğer özerk cumhuriyetler ve

oblastlarda, 2002 nüfus sayımına göre toplam 7,9 milyon Türk yaşamaktadır.

başka ifadeyle 2/3’sine karşılık gelir

Bugün 4,1 milyon nüfusu bulunan Başkurdistan’da nüfusun % 57,2’sini

çeşitli Türk toplulukları oluşturur. Ancak Başkurtlar kendi ülkelerinde hep

azınlık olarak yaşamışlardır. 1926 nüfus sayımında ülke nüfusunun % 23,5’ini

oluşturan Başkurtlar, 2002 sayımında ancak % 30’unu oluşturabilmektedirler.

Buna karşılık Ruslar % 36’sını, Tatarlar da % 24’ünü oluşturmaktadır. 1926’da

1.065.000 olan Rus nüfus II. Dünya Savaşı sonrasında bölgeye kaydırılan

da 1.546.000’e yükselmiştir. Sovyetler Birliği dağılana kadar bu miktar

korunmakla birlikte oran olarak azalmış, ancak son 15 yıl içerisinde 60 bin

kadar azalarak 2002’de 1.490.000’e gerilemiştir. 1926’da 620 bin kadar olan

Tatar nüfus 1989’da 1.120.000’e kadar yükselmiş ancak son dönemde azalarak

2002’de 990 bine düşmüştür. Bu ülkede toplam nüfusun % 90’ını oluşturan bu

üç topluluktan başka 120 bin kadar Çuvaş ve 100 bin kadar Mari olmak üzere

Ukraynalı, Mordva, Umdurt ve Belarus gibi diğer azınlıklar da yer almaktadır.

2002 nüfus sayımına göre, RF’nda yaşayan Başkurtların sayısı 1.763.000

Tataristan’da yani toplam Başkurt nüfusun % 95’i İdil-Ural bölgesinde

yaşamaktadır. 1989–2002 sayımı arasında Kuzey komşuları ile Sibirya

eyaletlerindeki Başkurt nüfusta azalma, ülkedeki Başkurt nüfusta da artma

görülmektedir. İki sayım arasında görülen 300 binden fazla nüfus artışını

sadece göç ile açıklamak mümkün değildir. Bu kadar artış ancak kimlik

beyanındaki değişme ile açıklanabilir. Başkurtların bir kısmı kendisini Tatar

olarak beyan etmekte iken, son dönemde bu durumda bir değişme olmuş,

Başkurt kimliği benimsenmeye başlanmıştır.

kez 2002 sayımında yarıyı geçerek % 53’e yükselmiştir. Yine bu iki sayım

arasında hep % 43–44 olan Rus nüfus oranı da 2002’de % 39’a gerilemiştir.

Ülkede üçüncü kalabalık nüfusu oluşturan Çuvaşların oranı da % 5’den % 3,3’e

gerilemiştir. Ülkede bulunan diğer azınlıklardan Udmurt, Ukraynalı ve

Başkurtların da 15 bin kadar nüfusları bulunmaktadır.

Rusya Federasyonu içindeki en kalabalık azınlığı oluşturan Tatarların

milyon kadarı Başkurdistan’da olmak üzere 2,7 milyonu da komşu ülke ve

eyaletlerde olmak üzere 4,7 milyonu İdil-Ural bölgesinde yaşamaktadır. Yani

Rusya Federasyonunda yaşayan toplam Tatar nüfusunun % 85’i İdil-Ural

dağılmıştır. Tataristan’da iki sayım arasında 250 bin kadar Tatar nüfusu artışı

görülmektedir. Bu artışta bilhassa kuzey ve doğu komşuları ile Sibirya ve

Uzakdoğu eyaletlerinden olan göçlerin payı büyüktür. Nitekim 130 bini

Başkurdistan’dan olmak üzere kuzey ve doğu komşularından iki sayım arasında

oblastında 15 bin kadar Tatar nüfus artışı görülmektedir. Ancak Tataristan’nın

güney komşularından Ulyanov, Samara, Saratov ve Orenburg’da toplam 50 bin

kadar Tatar nüfus artışı bulunmaktadır. Bu durum Rusya’nın diğer

Tataristan’a değil, söz konusu bu eyaletlere de yerleşmekte olduğunu

göstermektedir. Bütün bu gelişmelere rağmen Rusya Federasyonunun İdil-Ural

bölgesi dışındaki diğer bölgelerinde 850 bin kadar, Eski Sovyet ülkeleri ve

Doğu Avrupa ülkelerinde de halen bir milyon civarında Tatar nüfus

Sovyetler Birliği dağılmadan önce Rusya Federasyonunda yaşayan ikinci

en kalabalık Türk topluluğu Çuvaşlardı, ancak son sayımda Başkurt nüfus

Çuvaş nüfusu geçmiş ve Çuvaşlar üçüncü sıraya gerilemiştir. Türk toplulukları

arasında en az nüfus artışı olan toplulukların başında Çuvaşlar gelmektedir.

1926’da toplam sayıları 1,1 milyon kadar iken 73 yılda sadece 650 bin kişi

artarak 1989’da 1.773.000’e ulaşmıştır. Yani yıllık nüfus artışı sadece ‰ 6’dır.

Ancak 2002 nüfus sayımında nüfusları 1.673.000’e gerilemiştir. Bu durumun

başlıca nedeni, kapalı toplum halinde yaşayan Çuvaşlardaki nüfus artış

oranlarındaki düşüklüğün yanında, Hıristiyan olmaları nedeniyle daha hızlı bir

asimilasyona uğramaları ve gittikçe Ruslaşıyor olmalarından kaynakanmaktadır.

1926 sayımında Çuvaşistan nüfusunun % 75’ini oluşturan Çuvaşlar, bugün

ülke nüfusunun % 68’ini oluşturmaktadırlar. Çuvaşistan nüfusunun 1926’da %

20’sini oluşturan Rusların oranı ise bugün % 26,5’e yükselmiştir. Ülkedeki

seyretmiştir. Bugün Rusya Federasyonunda toplam 1.640.000 kadar olan Çuvaş

nüfusun % 54’ü kendi ülkesinde, % 90’ı da İdil-Ural bölgesinde yaşamaktadır.

Tataristan, Başkurdistan, Ulyanov ve Samara eyaletlerinin her birinde 100

binden fazla Çuvaş nüfusu bulunmaktadır. İdil-Ural bölgesi dışında Merkezi ve

İdil-Ural bölgesinde bu üç Türk Cumhuriyetinden sonra en fazla Türk

nüfusunu barındıran Çelyabinsk oblastında 205 bini Tatar, 166 bini Başkurt

olmak üzere 430 bin Türk nüfusu yer almaktadır. Bu oblastın Argayaş bölgesi,

1934’e kadar Başkurdistan sınırları içinde iken, bu tarihte bu eyalete

bağlanmıştır. Yine 1925’de bir bölümü Başkurdistan’dan, büyük bir bölümü de

Kazakistan’dan ayrılarak oluşturulan Orenburg oblastında 375 bin Türk

de Başkurtlardan oluşmaktadır. 1925’de bu oblastın kurulmasının asıl nedeni

iki Türk ülkesinin arasında bir tampon bölge meydana getirmektir. İdil-Ural

bölgesinde kalabalık Türk nüfusu barındıran bir diğer eyalette Ulyanov

oblastıdır. Bu eyalette 170 bini Tatar, 110 bini Çuvaş olmak üzere 290 bin Türk

nüfusu yaşamaktadır. Aynı şekilde Samara ve Sverdlovsk oblastlarının her

birinde de 250 bin kadar Türk nüfusu bulunmaktadır. Ayrıca İdil-Ural

nüfus yaşamaktadır.

Rusya’ya bağlayan stratejik önemi yüksek bir bölge olan Aşağı İdil bölgesi,

İdil-Ural bölgesinin Hazar denizine doğru olan kısımlarını ve Volga deltası ile

Don-Volga kanalı çevresini kapsar. Her yönüyle bir geçiş sahası olan bu bölge

Kafkasya ile İdil-Ural bölgesi arasında olduğu gibi Kazakistan’la Ukrayna

arasında da bir geçiş sahasıdır. Altınordu devletinin yıkılmasından sonra

Ortodoks Hıristiyan, Müslüman ve Budist medeniyetleri ile değişik etnik

bini Kazak, 120 bini Tatar, 40 bini Azeri, 36 bini Türk, 13 bini Çuvaş, 6 bini

Özbek, 5 bini Nogay, 4 bini Kumuk, 3’er bini Türkmen ve Başkurt, 2 bini

yaşamaktadır (Tablo: 4). Ayrıca yine Kazakistan’la sınır oluşturan Sibirya

daha yaşamaktadır. Yani Rusya Federasyonunda yaşayan 655 kazak nüfusun %

80’i Kazakistan’a komşu bölgelerde bulunmaktadır.

çok yakın olan ve Volga ırmağının deltası ile Astrahan şehirlerine yerleşmiş bir

Türk boyu olan Kundurlar yaşamaktadır. Yaşadıkları bölgenin karaağaç

ormanlarıyla kaplı olmasından dolayı kendilerine Karaağaç Nogayları da denir.

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Kafkas Dağları’nın kuzey etekleri ile Terek ve Kuban nehirleri arasında

uzanan ve stratejik önemi büyük olan Kafkasya, bir ırklar ve diller mozaiğidir.

Başlıcalarını Çerkezler, Abazalar, Çeçenler, İnguşlar, Lezgiler ve Osetlerin

oluşturduğu Kafkas toplumları, her biri birkaç yüzbin kişilik 50’ye yakın

Müslüman kavimlerden oluşmaktadır. Kafkasya’da Azeriler, Karaçaylar,

Balkarlar, Nogaylar, Kumuklar ve Kafkasya Türkmenleri gibi çeşitli Türk

Kuzey Kafkasya bölgesinde yaşayan 14,5 milyon nüfusun 6,7 milyonu

milyonunu Kafkas toplulukları, 1 milyonunu Türkler ve geri kalanını da diğer

topluluklar oluşturmaktadır. Kuzey Kafkasya’da yaşayan Türk boylarından

cumhuriyetleri kurulmuştur (Tablo: 5). Ayrıca Dağıstan Ö.C.’nde de bilhassa

Kumuk ve Nogaylar olmak üzere çeşitli Türk toplulukları yer almaktadır.

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Dağıstan Cum. 50.300 2.576.531 522.441 20,3

İnguş Cum. 3.200 467.294 1.572 0,3

Teberde, Zelencuk) orta ve yüksek kısımlarında yaşamaktadırlar. 2002’de

bölgesinde yaşamaktadır. % 8’i de (15.146) Stavropol krayında, ‰ 7’si de

(1.273) Kabarday-Balkar cumhuriyetinde yaşamaktadır. Kafkasya’nın diğer

yaşamakta ve ülke nüfusunun % 81’ini oluşturuyordu. Rusların nüfusu ise %

2’yi bile bulmuyordu. 1944’te sürgüne uğrayan Karaçaylar, daha sonra 1956’da

yurtlarına dönmüşler ancak büyük nüfus kayıpları vermişlerdir. 1959’da ülke

nüfusunun ancak % 24,4’ünü oluşturabiliyorlardı. Bu oran sürekli artarak 2002

sayımında % 38,5’e yükselmiştir. 1959’da % 51 olan Rus nüfus oranı da sürekli

gerileyerek bugün % 33,6’ya düşmüştür. 1959’da % 8,7 olan Çerkez oranı da

sürekli artarak 2002’de % 11,3’e yükselmiştir. Ayrıca ülkede 32.346 (% 7,4)

Abaza ve 14.873 (% 3,4) Nogay yaşamaktadır. Karaçay Türklerinin sayısı

1989–2002 arasında % 30’luk bir artış göstermiştir ki bunda göçün payı

Balkarlar, Karaçayların doğusunda Baksam, Çegem ve Terek nehirlerinin

geçtiği vadilerde yoğunlaşmışlardır. 1926’da 33 bin nüfusu bulunan Balkarların

tamamı kendi bölgelerinde yaşıyordu ve ülke nüfusunun % 16,3’ünü

oluşturuyordu. 1944’te Karaçaylar gibi, Orta Asya’ya sürgün edilmişler ve daha

sonra 1956’da yurtlarına dönmüşlerdir. Süngün sonrası 1959 sayımında ülke

nüfusunun ancak % 8’ini oluştururken bu oran günümüzde % 11,6’ya

yükselmiştir ancak 1926’daki orana hala ulaşamamıştır. Ülkedeki Rus nüfus

oranı ise 1926’da % 7,5 iken 1959’da % 39’a yükselmiş bu tarihten sonra

sürekli azalarak bugün % 25’e düşmüştür. 1926’da % 60 olan Kabarday nüfus

1959’da % 45’e düşmüş, bu tarihten sonra sürekli artarak bugün % 55’e

yükselmiştir. 1989 sayımına göre BDT’da toplam 88 771 kişi, Rusya

Federasyonu’nda da 78.341 olan Balkar nüfusu yaklaşık % 50’lik bir artışla

2002’de 108.426’ya yükselmiştir. Bu nüfusun % 97’si kendi ülkesinde, % 1,5’i

komşu ülkelerde yaşamaktadır.

Rusya Federasyonu içinde İnguşetya (% 1,2) ve Çeçenistan’dan (% 3,7)

sonra en az Rus nüfus barındıran (% 4,7) Dağıstan’da pek çok etnik-linguistik

gruplar birlikte yaşamaktadırlar. Dağıstan nüfusunun 3/4’ü dağlık alanlarda,

1/4’ü de düzlüklerde yaşar. Dağlık sahalarda Avar, Dargin, Lezgin, Laks,

Tabasaran, Ağul, Rutul, Sahur gibi Dağıstan toplulukları yaşarlar. Samur

ırmağından Sulak ırmağına kadar olan sahil düzlüğü ile Sulak-Kuma nehirleri

arasındaki ve kuzeydeki Terek ırmağı deltasında ise, Azeri, Kumuk, Nogay,

Türkmen gibi Türk toplulukları yaşamaktadır.

Bunlardan Kumuklar; Hasavyurt, Babayurt, Kızılyurt, Buynak, Kayakent,

Kaytak ve başşehir Mahaçkale çevresinde yerleşmişlerdir. 2002 sayımında

Süyünçkale ve Gudermes şehirleri çevresinde (8.883) ve Kafkasya’nın diğer

kısımlarında da 23 bin kadar Kumuk yaşamaktadır. Yani toplam Kumuk

nüfusun % 95’i Kafkasya’da, % 3’ü Tümen oblastında ve % 1’i Aşağı İdil

bölgesinde, geri kalanı da Moskova ve Rusya’nın diğer bölgelerinde

bulunmaktadır. Kumuklar Dağıstan’da yaşayan üçüncü en kalabalık

yükselmiştir. Ancak bu artış tüm Dağıstan toplulukları için de geçerlidir.

bugün % 4,7’ye gerilemiştir.

Nogaylar ise, ülkenin kuzeyinde Terek deltasında yaşamaktadırlar. 2002

nüfusunun % 42’si bu bölgede bulunmakta ve Dağıstan nüfusunun % 1,5’ini

oluşturmaktadır. Stavropol krayında 20.680, Karaçay-Çerkez cumhuriyetinde

% 92’si Kafkasya ve Astrahan’da, yaşamaktadır. Ayrıca Sibirya’da, Tümen

Nogay nüfusun % 72’si Dağıstan’da yaşıyordu ve ülke nüfusunun % 3,3’ünü

oluşturuyordu. Ancak 1959’dan sonra bu oran hep % 1,5 civarında seyretmiştir.

Dağıstan nüfusu içinde % 4,3’lük orana sahip olan Azeri nüfusun miktarı

kıyısındaki Derbent civarında yaşamaktadırlar. Dağıstan’dan başka Rusya

Federasyonunun diğer kısımlarında da çok sayıda Azeri nüfus bulunmaktadır.

Sovyetler Birliği dağılmadan önce 1989 sayımında Rusya Federasyonunda 336

bin kadar Azeri var iken % 85’lik bir artışla 2002 sayımında 622 bine

yükselmiştir. Kırgız, Özbek, Türkmen gibi bağımsızlık kazanan diğer Türk

topluluklarının nüfuslarındaki azalma karşısında, Azeri nüfustaki bu artış

oldukça ilginç ve özel olarak araştırılması gereken bir konudur. Bilhassa

Moskova’da ki artış çok fazladır. Moskova’da 1989’da 20.727 Azeri yaşarken

2002’de 95.563’e yükselmiştir. 2002 sayımına göre Kafkasya ve Aşağı İdil

bölgesinde 150 bin ve Sibirya ve Uzakdoğu’da 80 bin Azeri nüfus

yaşamaktadır.

Kafkasya’nın diğer cumhuriyetlerinden Kuzey Osetya’da 12,7 bini Kumuk,

yaşamakta ve ülke nüfusunun % 3’ünü oluşturmaktadır. Çeçenistan’da, 9 bin

kraylardan Stavrapol’da 100 bine yakın Türk nüfusu yaşamakta ve bunlar ülke

nüfusunun % 3,6’sını oluşturmaktadır. Bunların 20 binini Kumuklar, 15’er

binini Karaçay ve Azeriler, 14 binini de Türkmenler oluşturur. Kafkasya ya da

Stavropol Türkmenleri diye anılan bu topluluk, 18.yy’da büyük Türkmen

boyundan kopup bu bölgeye yerleşmiştir. Komşu ülkelerdekilerle birlikte

Sibirya, Ural dağlarının doğusunda kalan bütün Kuzey Asya topraklarına

verilen genel bir isimdir. Batıda Ural dağlarından başlayan Sibirya, doğuda

km2’yi aşan Sibirya’da, bilhassa Batı ve Orta Sibirya ile Altay-Sayan Dağları

bölgesinde dağınık olarak çeşitli Türk boyları yaşamaktadır (Tablo: 6–7).

Batı Sibirya’da Obi ve İrtiş nehirlerinin vadilerinde yaşayan ve sayıları 450

binden fazla olan Batı Sibirya Tatarları sayıca bilhassa Tobol, Tümen, Tom

ve Baraba’da fazla olduklarından bu şehirlerin adlarıyla anılırlar. Ayrıca 135

bin kadar Kazak nüfus da bu bölgede yaşamaktadır. Zengin bir petrol ve doğal

yerleştirilmiş, dolayısıyla buradaki Türkler azınlıkta kalmışlardır. Ayrıca Batı

Sibirya’da 2002 nüfus sayımında nüfusları 13.975 olan Şorlar yaşamaktadır.

Şorlar topluca Kemerovo oblastında Novokuznetsk civarında Alatau (Aladağ)’

nun kuzey eteklerinde, Tom ırmağının batı kıyılarında yaşamaktadırlar.

Burada 1926’da toplam Şor nüfusun % 70’ini barındıran Gornoy Şorii (Dağlık

Şor) özerk bölgesi kurulmuş, ancak 1939’da lağvedilmiştir. 1926’da toplam

12.601 olan Şorların nüfusu 1970’e kadar az da olsa artmış ve bu tarihte

16.494’e yükselmiş, fakat bu tarihten sonra sürekli azalarak bugün 14 bin

civarına inmiştir. Şor nüfusun % 83’ü Kemerovo oblastında, % 8’i Hakasya’da

yaşamaktadırlar. Varlıklarını korumakta zorlanan Şorlar günden güne ana

dillerini unutmakta ve Ruslaşmaktadırlar.

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Sibirya’nın güney kısımlarında Altay-Sayan dağları bölgesinde yaklaşık

580 bin kadar Türk topluluğu Altay, Hakas ve Tuva cumhuriyetleri ile

Krasnoyarks krayı, Irkutsk ve Çita oblastı ve Buryatya Moğol cumhuriyeti

sınırları içinde yaşamaktadır. Kuzeydoğu Sibirya’da Saha cumhuriyeti ve

Krasnoyarks’a bağlı Taymur (Dolgan-Nenets) ve Evenki özerk bölgelerinde de

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Tuva Türklerinden, % 20’si Ruslardan, % 3’ü de diğer milletlerden

oluşmaktadır. Günümüzde Rusya Federasyonu’nda toplam sayıları 243.442

olan Tuva Türklerinin % 97’si kendi ülkelerinde % 2’si de komşu ülkelerde

yaşamaktadır. Ayrıca Moğolistan Halk Cumhuriyeti’nde de (26 bin kadar)

yaşamaktadır. Soyotlar ya da Uryanhaylar olarak da bilinen Tuva Türkleri,

Moğolca’dan etkilenmiş bir Türk dili konuşan, Şamanist bir topluluktur.

% 2’si Tuva cumhuriyetinde ve % 1’i de Kemerovo’da yaşamaktadırlar.

1926’da Hakasya nüfusunun % 50’sini oluşturan Hakaslar bugün % 12’lik

oranlarıyla kendi ülkelerinde bile küçük bir azınlık durumundadırlar. Diğer

Türk boyları dikkate alındığında (77.623) yine de ülke nüfusu (546.072) içinde

bir Rus yerleşim bölgesi görünümündedir.

2002’de 202.947 olan ülke nüfusunun % 31’ini oluşturan ve toplam

nüfusları 67.239 olan Altaylıların % 93’ü kendi ülkelerinde yaşamaktadır.

Altay cumhuriyeti dışında, iki bin kadarı Altay krayında olmak üzere üç bin

kadar Altay Türkü komşu ülkelerde bulunmaktadır. 1926’da ülke nüfuslarının

% 36’sını oluşturan Altaylıların oranı 1959’da % 24’e düşmüş, zamanla artarak

% 31’e kadar yükselmiştir. 1926’da 40 bin kadar olan nüfusları 1989’da 70

bine kadar yükselmiş ancak 2002 sayımında nüfusları azalarak 67 bine

düşmüştür. Şamanist inanca sahip olan Altaylılar da benliklerini korumakta

Yakutistan, şiddetli soğuk iklimi, yağış azlığı, donmuş toprakların tarıma

elverişli olmaması gibi faktörler nedeniyle, nüfus yoğunluğunun son derece az

olduğu (km2’ye 0,3 kişi) bir ülkedir. Ancak Saha Türklerinin toprakları yeraltı

kömürden doğal gaza kadar çok sayıda değerli madenlerin yanında, sanayi

bunlara rağmen nüfusu azalan bir ülkedir. 1989’da 1.094.065 olan nüfus

2002’de 949.280’e düşmüştür. Ancak azalan Saha nüfusu değil Rus nüfusudur.

2002 yılında toplam sayıları 443.852 kişi olan Saha Türkleri kendi ülkelerinde

azınlık durumundadırlar. Ülke nüfusunun ancak % 46’sını oluşturmaktadırlar.

1926’da ülke nüfusunun % 83’ünü oluşturan Sahalar ülkelerine sürekli nüfus

yerleştirildiği için sayıları artsa da oranları düşmüş ve 1989’da % 33’e

gerilemişti. Ancak 1989–2002 sayımları arasında 160 bin Rus, 42 bin

Ukraynalı ve 6 bin Belarus olmak üzere 230 bin nüfus ülkeden ayrılmış,

Sahaların ve diğer bölge halklarının nüfusları artmakla birlikte ülke nüfusu 145

bin azalmıştır. Ülke dışındaki Saha nüfusun oranı hiçbir sayımda toplam

nüfusun % 5’ini bulmamıştır. 2002 sayımında da toplam nüfusun % 97,4 kendi

ülkesinde diğerleri de komşu ülkelerde bulunmaktadır. Moskova ve St.

Sibirya’nın kuzey kesimlerinde yaşayan bir diğer Türk boyu olan

Dolganlar ise, Taymur (Dolgan-Nenets) Özerk bölgesinde yaşamaktadırlar.

En küçük Türk topluluğu olan Tofalar (Karagaslar) ise, Sibirya’nın

güneyinde İrkutsk oblastının Tuva cumhuriyeti sınırı yakınlarındaki Doğu

Sayan Dağları’nın doğu eteklerinde yer alan, Oka, Ude, Biryusa ve Kan

ırmaklarının yukarı çığırlarında yaşarlar. 2002 nüfus sayımında 837 kişi olan

konuşabilen Tofalar da gittikçe Ruslaşmaktadırlar.

yaşamaktadır. Bu nüfusun yaklaşık % 6,3’lük kısmı (763 bin) Merkezi ve

şehirleri ve yakın çevresinde yer alırlar. Kuzey cumhuriyetlerinden sadece İdil-

Ural bölgesine komşu olan Komi’de 35 bin kadar Türk nüfusu vardır. Yani

Rusya’nın batı taraflarında Türk nüfusu oranı çok düşüktür. Bu bölgelerdeki

idari birimlerde Türk nüfusu oranı genelde % 1 civarındadır. Aynı şey

Uzakdoğu bölgeleri için de geçerlidir (Tablo: 8–9–10).

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

Moskova Şehri 10.382.754 332.890 3,2

İdari Birim Alanı (km2) Top.Nüf. Türk nüfusu Türk oranı (%)

St.Petersburg Şehri 4.661.219 71.369 1,5

8’lik bir artışla 2002’de 12.111.586’ya yükselmiştir. Rusya Federasyonunun

145.166.731’e gerilemiştir. Böylece Rusya’da genel olarak nüfusta azalma

görülürken Türk nüfustaki artış daha da belirginleşmiş ve 1989’daki % 7,63

olan Türk nüfus oranı 2002’de % 8,34’e yükselmiştir. Ancak toplam Türk

nüfustaki bu artışa rağmen İdil-Ural bölgesinde Ortodoks Hıristiyan olan Çuvaş

nüfus ile Sibirya’daki eskiden Şamanist olan ancak son dönemlerde bir kısmı

Hıristiyanlaşan Hakas, Altaylı ve Şor nüfusta azalma olmuştur. Bu

Türk toplulukları arasında en büyük artışın olduğu Türkiye Türklerini bir

tarafa bırakırsak, Azeri nüfustaki % 84’lük artış ayrıca araştırılması gereken

oldukça ilginç bir gelişmedir. Bunun dışında Kumuk, Balkar, Karaçay ve

50 arasında değişen artış görülmektedir. Nitekim Kuzey Kafkasya’da 1989’da

% 5 olan Türk nüfus oranı 2002’de % 7’ye yükselmiştir. İdil-Ural bölgesinde

en büyük aratış % 24 ile Başkurtlarda olmuş, Sibirya Topluluklarından Tuva,

Saha, Dolgan ve Tofa Türklerinde % 10–20 arasında bir artış gerçekleşmiştir.

En düşük artış oranı ise % 3 ile Kazak ve ‰ 6’lık artışla Tatar nüfusta

olmuştur.

Rusya Federasyonu toplamı için yaptığımız bu değerlendirmede hiç şüphe

yok ki dış göçlerin payı büyüktür. Ancak toplulukların kendi bölgelerindeki

değişim, dış göçten ziyade iç göçlerle ilgilidir. Konuya bu açıdan bakıldığında

kendi bölgelerinde en fazla nüfus artışı % 58’lik oranla yine Kumuklarda

olmuştur. Onu % 48’lik artışla Balkar ve Azeriler izlemiş, daha sonra % 35’le

Nogaylar ve % 31’le Karaçaylar yer almıştır. Yani kendi bölgelerindeki nüfus

artışı da yine Kuzey Kafkasya topluluklarında en fazla olmuştur. İdil-Ural

bölgesinde Başkurtlarda % 41, Tatarlarda da % 13’lük artış gerçekleşmiştir.

12, Altaylarda % 5 ve Hakaslarda % 4’lük artış olmuştur. Kendi bölgelerinde

de nüfusları azalan topluluklar ise Çuvaşlar ve Şorlardır.

Son iki sayım arasındaki bu değişim elbette önemlidir. Ancak nüfus

dengelerinin fazlaca bozulmadığı 1926 sayımı ile 2002 sayımını

karşılaştırırsak, eski durumlarına göre kendi ülkelerinde durumları daha iyi olan

sadece dört topluluk vardır. Bunların başında Başkurtlar gelmektedir. 1926’da

ülkelerinde % 24’lük orana sahip iken 2002’de % 30’luk orana ulaşmışlardır.

Tatarlar ise % 49’dan % 53’e yükselmişlerdir. Kafkasya’da Kumuklar %

11’den 14’e, Azeriler ise % 3’den 4,3’e yükselmişlerdir. Diğer toplulukların

tümünde durum 1926’nın gerisindedir. En büyük olumsuz gelişme Hakasya’da

yaşanmış ve Hakaslar kendi ülkelerinde 1926’da % 50’lik orana sahipken

2002’de % 12’ye düşmüşlerdir. Durumlarında son dönemlerde büyük

gelişmeler yaşanmasına rağmen kendi ülkelerinde Sahalar % 83’den 46’ya,

Karaçaylar % 81’den 39’a, Nogaylar % 3,3’den 1,5’e düşmüşlerdir. Nispeten

daha az olumsuz gelişme ise Balkarlarda % 16’dan 12’ye, Altaylılarda %

36’dan 31’e ve Çuvaşlarda % 75’den 68’e düşerek yaşanmıştır.

kendi bölgelerindeki etnik yapı değişimi genelde lehlerine gerçekleşmiş

olmasına rağmen 20. yy. başlarındaki durumlarına dönebilmeleri için daha fazla

topluluklar ise Şamanist, Hıristiyan ve Yahudi olan Türklerdir. Bu da bize

Türklerin kendi benliklerini korumada İslamiyet’in çok önemli bir faktör

olduğunu göstermektedir.

Başkurt 1.345.273 0,92 1.673.389 1,15 124,4 863.808 1.221.302 141,4 21,9 29,8 136,1

Çuvaş 1.773.645 1,21 1.637.094 1,13 92,3 906.922 889.268 98,1 67,7 67,7 100,0

Şor 15.618 0,01 13.975 0,01 89,5 12.585 11.554 91,8 0,4 0,4 100,0

TOPLAM 11.217.088 7,63 12.111.586 8,34 108,0

Akiner, Shirin. Islamic Peoples of the Soviet Union: An Historical and Statistical

Handbook. New York: Routledge, 1986.

Akiner, Shirin, ed. Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, an Historical

Overview. Durham: Duke University Press, 1994.

Caroe, Sir Olaf.1967, Soviet Empire, The Turks of Central Asia and

Stalinism.London

Dawydow, J. P. Ethnische Konflikte auf dem Gebiet der ehemaligen Sowjetunion. –

Europa Archiv, 48 (1993) 7, 179-192

Devlet, Nadir. Çağdaş Türkîler; Doğuşundan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ek

cilt, Çağ yayınları-İstanbul. 1993

Duncan W. Raymond and Paul G. Holman Jr. Boulder Ed. by, Ethnic nationalism and

regional conflict. The former Soviet Union and Yugoslavia. Co.: Westview

Eickelman, Dale F., ed. Russia’s Muslim Frontiers: New Directions in Cross-

Cultural Analysis. Bloomington: Indiana University Press, 1993.

Heleniak, Timothy. Geographical Dimensions of Russia’s Demographic Crisis,

Chatham HouseRoyal Institute of International Affairs10 September 2004,

Özey, Ramazan.1996, Tabiatı, İnsanı ve İktisadı ile Türk Dünyası, Öz Eğit. Yay:11,

İstanbul.

Tishkov Valery "Population Census and Changing Identities in Russia" Russian

Census Workshop, Brown University, Watson Institute, USA, March 2002

Williams, Cristóbal. Empirical Data On The Issue Of Ethnic Minorities In Russia

Centro de Estudios. Internacionales y de Informe 05-1 Educación para la

Globalización (CEIEG) Enero de 2005 Universidad del CEMA

Yiğit, Ali. Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin Coğrafyası, TİSAV

Elazığ Şubesi Yayınları No:2, ELAZIĞ–2000, Geliştirilmiş 2. Baskı,

Yiğit, Ali. Kazakistan’ın Değişen Etnik Yapısı, F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.1,

sf. 99–113, Elazığ–2001.

Yiğit, Ali. Başkurdistan Türkler, (Editörler: H.C.Güzel-K.Çiçek-S.Koca) Cilt: 20,

CONSEIL DE L’EUROPE. Cultures minoritaires ouraliques en danger, Strasbourg,

ECRI. Rapport sur la fédération de Russie, Bruxelles, 26 janvier 1999, Conseil de

Goskomstat Rossii (State Committee on Statistics of Russia), Demograficheskiy

yezhegodnik Rossii: Statisticheskiy sbornik (The Demographic Yearbook of

Goskomstat Rossii (State Committee on Statistics of Russia), "Razvitiye

demograficheskiy protsessov v Rossiyskoy Federatsii v 1995 godu"

Goskomstat Rossii (State Committee on Statistics of Russia), Chislennost’ i migratsiya

naseleniya Rossiyskoy Federatsii v 1997, 1998, 1999, 2000, 2001 g.:

Statisticheskiy byulleten.

Goskomstat of Russia: http://www.gks.ru/default.asp